W związku z 30 rocznica powołania Straży Granicznej przybliżymy Państwu historię powstania i stacjonowania w Lubaniu formacji granicznych – Łużyckiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza, Łużyckiego Oddziału Straży Granicznej , Ośrodka Tresury Psów Służbowych i Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej.

Łużycka Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza w Lubaniu – Garnizon Lubań

Ostatni dowódca ŁB WOP w Lubaniu płk Józef Galicki, dekoruje orderami żołnierzy jednostki. Święto Wojska Polskiego 1989 r.

Powojenne dzieje południowo – zachodniej rubieży Dolnego Śląska ściśle związane są z formacjami granicznymi. Przez 46 lat stacjonowała tutaj Łużycka Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza, przeformowana 16 maja 1991 roku w Łużycki Oddział Straży Granicznej. Wybór Lubania jako miasta garnizonu granicznego nie był przypadkowy. Położony centralnie w trójkącie trzech państw gwarantował sprawne dowodzenie jednostkami rozlokowanymi bezpośrednio przy linii granicznej. Ustały już działania wojenne, ale nie rozstrzygnięto jeszcze kształtu przyszłych granic w Europie.

Układ w Jałcie określał ogólny przebieg granicy wschodniej, zachodnia była sprawą otwartą. W oczekiwaniu na konferencję w Poczdamie polskie władze tworzyły rzeczywistość metodą faktów dokonanych, obsadzając linię Nysy Łużyckiej i Odry jednostkami frontowymi 1. i 2. Armii WP. Zobowiązano je do tworzenia polskiej administracji i zagospodarowania tych ziem. W Lubaniu stacjonowała 7. Łużycka Dywizja Piechoty, która przyjęła na siebie obowiązek sformowania jednostki granicznej – 1. Oddziału Ochrony Pogranicza.

Postanowienia zawarte w Teheranie i Jałcie nie pozostawiały cienia złudzeń co do nowej konfiguracji geopolitycznej. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania całkowicie zignorowały protesty rządu emigracyjnego w Londynie, doprowadzając do utworzenia 28 czerwca 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem Stanisława Mikołajczyka. Było to równoznaczne z cofnięciem uznania dla rządu polskiego w Londynie. Całkowicie kwestię powojennych granic zamknęła Konferencja w Poczdamie. Wypełniając lukę między okresem zakończenia wojny a konferencją pokojową, całą zachodnią granicę obsadziły jednostki Wojska Polskiego, przystępując 10 czerwca do jej ochrony.

13 września 1945 roku rozkazem nr 0245 Naczelnego Dowódcy WP powołano do życia Wojska Ochrony Pogranicza. Formowanie WOP rozpoczęto już w drugiej połowie września od utworzenia aparatu dowodzenia, tj. Departamentu WOP, wydziałów w okręgach wojskowych oraz sztabów jednostek granicznych. Do Wojsk Ochrony Pogranicza skierowano wówczas 150 oficerów z byłego Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej, powierzając im kierownicze stanowiska w służbie operacyjnej, zwiadowczej i szkoleniowej. 27 września 1945 r. sformowano zasadniczy trzon Departamentu WOP pod kierownictwem płk Gwidona Czerwińskiego.

Kompania honorowa ŁB WOP w Lubaniu (lata 80 XX w.)

Szefami wydziałów w tym departamencie zostali mianowani oficerowie Straży Granicznej: zwiadowczego – mjr Włodzimierz Karpiński, operacyjno-liniowego – ppłk dypl. Ludwik Zych, wyszkolenia bojowego – płk Julian Jankowski, łączności – mjr Wiktor Zarucki, ewidencji personalnej – mjr Michał Rudawski. W połowie października rozpoczęły pracę wydziały WOP przy Dowództwach Okręgów Wojskowych. Ich szefowie, za wyjątkiem Śląskiego OW wywodzili się z przedwojennych formacji granicznych. I tak w Warszawskim OW – ppłk Kazimierz Gut (SG), Poznańskim OW – mjr Lucjan Kępiński (KOP), Pomorskim OW – ppłk Karol Bacz (SG), Krakowskim OW – płk Wacław Spilczyński (SG), Lubelskim OW – płk Emil Czapliński (SG). Rozkaz organizacyjny Departamentu WOP z 29 września 1945 r. dokonał podziału granic państwa na odcinki Oddziałów, komend i strażnic.

Śląski Okręg Wojskowy otrzymał zadanie sformowania trzech Oddziałów WOP. Jednym z nich był 1. Łużycki Oddział Ochrony Pogranicza. Na miejsce tworzenia jednostki wyznaczono Lubań, a zasadniczy szkielet organizacyjny stanowili żołnierze 7. Łużyckiej Dywizji Piechoty. Dowódcą formowanego Oddziału mianowany został ppłk Walerian Kuczyński. Okres organizacyjny i przygotowawczy nie trwał zbyt długo. Rozkazem nr 001/OP z 20 października dowódca Śląskiego OW polecił dowódcy 1. Łużyckiego Oddziału OP w Lubaniu, przystąpić z dniem 1 listopada 1945 roku do ochrony granicy państwowej na odcinku od m. Zasieki do m. Graniczne Budy. Wykonując to zadanie Oddział luzował jednostki 7., 10. i 11. DP, przyjmując 31 października poszczególne odcinki granicy:

-odcinek I Komendy Ochrony Pogranicza w Szklarskiej Porębie, w obecności dowódcy 33. pp ppłk Siginiewicza, przyjął od dowódcy 3. batalionu 33. pp 10. DP, por. Bogdana Gintera – jego komendant – mjr Antoni Dorożyński;
-odcinek II Komendy Ochrony Pogranicza w Leśnej, w obecności dowódcy 33. pp, przyjął od dowódców 1, 2 i 3 batalionu 33 pp, mjr Bolesława Miłka, mjr Miliszki od por. Gintera – jego komendant – mjr Apolinary Biliński ;
-odcinek III Komendy Ochrony Pogranicza w Bogatyni przyjął od dowódcy 35. pp – jego komendant – płk Zinkowski,
-odcinek IV Komendy Ochrony Pogranicza w Lasowie, przyjął od dowódcy 1. batalionu 35. pp kpt. Gawrylczuka i dowódcy 37. pp ppłk Jana Smogola – jego komendant – mjr Konstanty Pinkowski ;
-odcinek V Komendy Ochrony Pogranicza w Tuplicach , przyjął od dowódcy 40. pp 11. DP ppłk Burzy-Licińskiego i dowódcy 42. pp ppłk Pietrusenki – jego komendant – ppłk Paweł Śmietanin.

Ostateczne przekazanie i przyjęcie pod ochronę całego odcinka granicy nastąpiła granicy nastąpiło 2 listopada 1945 roku pomiędzy dowódcą 1. Łużyckiego Oddziału OP, a dowódcami 7., 10. i 11. DP.

W Lubaniu jednym ze współorganizatorów 1. Oddziału był dawny oficer KOP-u, major Stefan Turno-Ornowski, który później pełnił funkcję Burmistrza Lubania. Pierwotnie 1. Oddział Ochrony Pogranicza liczył ponad 2500 żołnierzy, a jego pierwszym dowódcą został podpułkownik Walerian Kuczyński. Sztab przez pierwsze pół roku stacjonował nie w Lubaniu, lecz w Sulikowie. Oddział otrzymał następujący skład organizacyjny:

1. Dowództwo, sztab i pododdziały przysztabowe.
2. Grupa Manewrowa (175 żołnierzy).
3. 1. Komenda Odcinka Szklarska Poręba i 5 strażnic.
4. 2. Komenda Odcinka Leśna i 5 strażnic.
5. 3. Komenda Odcinka Bogatynia i 5 strażnic.
6. 4. Komenda Odcinka Lasowa (obecnie Lasów koło Zgorzelca) i 5 strażnic.
7. 5. Komenda Odcinka Tuplice i 5 strażnic.
8. Przejściowe Punkty Kontrolne: Zgorzelec, Kaławsk (obecnie Węgliniec), Tuplice i Trzebiel

 

Wymieniona powyżej Grupa Manewrowa od kwietnia do października 1946 r. walczyła pod dowództwem kapitana Antoniego Skwarczewskiego z Ukraińską Powstańczą Armią w rejonie Sanoka i Zagórza. W trakcie tych walk poległ podporucznik Mieczysław Borowik i szeregowy Glein. Żołnierze WOP-u także na Łużycach i Śląsku wykonywali niebezpieczne zadania. Na przykład 17 kwietnia 1946 r. zlikwidowali oni w pobliżu Lubania organizację pohitlerowskiego podziemia. Aresztowano 25 osób konfiskując ponad 30 sztuk broni i dużą ilość amunicji. Z kolei w sierpniu tego roku w okolicach Zgorzelca zatrzymano grupę Niemców, która nielegalnie przekraczała granicę do Polski (grupa przenosiła broń na Śląsk). Pogranicznicy od pierwszych dni pełnienia służby aktywnie włączali się w zagospodarowywanie ziem nad Kwisą i Nysą Łużycką. Udzielali pomocy osiedlającym się tutaj repatriantom z Kresów Wschodnich oraz osadnikom wojskowym. Pomagali również w organizowaniu administracji państwowej.

W latach 1948-1950 utworzono 7 nowych strażnic, m.in. w Grabiszycach, Kozikach, Pieńsku i Prędocicach (Toporowie). W latach 1950-1956 w składzie brygady znajdowały się:

• 81. Batalion WOP Szklarska Poręba (5 strażnic),
• 82. Batalion WOP Leśna (5 strażnic),
• 83. Batalion WOP Bogatynia (7 strażnic),
• 84. Batalion WOP Zgorzelec (8 strażnic),
• ponadto jednostka nadzorowała 6 Granicznych Placówek Kontrolnych.

 

W 1956 r. rozformowano 82. Batalion WOP Leśna podporządkowując strażnice brygadzie. Powstały w jego miejsce 82. Batalion Lubań został rozwiązany już w 1959 r. W 1976 r. podobny los spotkał 83. Batalion WOP Bogatynia i 84. Batalion Zgorzelec. Ten ostatni odtworzono po stanie wojennym, natomiast nie powiodła się próba odtworzenia batalionu w Lubaniu. W 1989 r. w związku z likwidacją Lubuskiej Brygady WOP Łużycka Brygada WOP przejęła do ochrony znaczny odcinek Nysy Łużyckiej na terenie byłego województwa zielonogórskiego. Liczba Granicznych Placówek Kontrolnych wzrosła do 9.

Sztandary jednostki

1. Oddział Ochrony Pogranicza w Lubaniu jako nowo sformowana jednostka nie posiadał własnego sztandaru. 30 września 1946 r. Powiatowa Rada Narodowa w Lubaniu podjęła stosowną uchwałę. Podkreślono w niej, że: „Za rok pobytu w Lubaniu 1. Łużycki Oddział WOP, swoją ofiarną służbę i szeroką pomocą udzielaną ludności cywilnej zdobył sobie zaufanie, sympatię i miłość społeczeństwa polskiego naszego pogranicznego powiatu. Ludność polska widzi w swoim wojsku symbol siły, ostoję ładu, bezpieczeństwa, gwarancje niepodległości i zdobyczy demokratycznych„. Uroczystość wręczenia sztandaru odbyła się 25 maja 1947 r. w obecności zastępcy ministra obrony narodowej, generała dywizji Mariana Spychalskiego. W 1963 r. społeczeństwo kresów południowo-zachodnich ufundowało brygadzie nowy sztandar. Aktu wręczenia podczas uroczystości na Kamiennej Górze 12 maja 1963 r. dokonał dowódca WOP generał brygady Eugeniusz Dostojewski. Pierwszy sztandar został przekazany Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Przeformowanie Wojsk Ochrony Pogranicza w Straż Graniczną, jak i przemiany ustrojowe, przyczyniły się do kolejnej zmiany sztandaru jednostki.

5 czerwca 1993 r. powstał Społeczny Komitet Fundacji Sztandaru Łużyckiemu Oddziałowi Straży Granicznej na czele z burmistrzem Lubania Jerzym Zielińskim. W jego składzie znaleźli się przedstawiciele władz samorządowych gmin nadgranicznych, organizacji społecznych oraz NSZZ Funkcjonariuszy Straży Granicznej. Sztandar wykonano już według nowych wzorów, lecz nawiązujących do polskich tradycji wojskowych. Na stronie głównej sztandaru umieszczono napis „Bóg, Honor i Ojczyzna” oraz herby miast związanych z historią jednostki: Lubania, Zgorzelca, Jeleniej Góry i Szklarskiej Poręby. Ceremonia wręczenia sztandaru, połączona z pożegnaniem starego znaku, miała miejsce 6 listopada 1993 r.

Dowódcy ŁB WOP w Latach 1945 – 1991:

• podpułkownik Walerian Kuczyński (1945-1946)
• pułkownik Stanisław Gordzijewski (1946-1947)
• podpułkownik Eugeniusz Buchwafow (1947-1952)
• podpułkownik Stanisław Bański (1952-1956)
• podpułkownik Roman Wasilkowski (1956-1960)
• pułkownik Henryk Chmielak (1960-1971)
• pułkownik Ryszard Łopusiewicz (1971-1977)
• pułkownik Ryszard Bartoszewicz (1977-1978)
• pułkownik Roman Sokolski (1978-1984)
• pułkownik Józef Galicki (1984-1991)

 

Pierwszy dowódca Łużyckiej Brygady WOP w Lubaniu ppłk Walerian Kuczyński (1945-1946)

Do 1991 roku jednostka zmieniała dwukrotnie nazwę. W 1948 była 6. Łużycką Brygadą WOP, a rok później 8. Łużycką Brygadą WOP i jako 8. ŁB WOP została 16 maja 1991 roku przeformowana w Łużycki Oddział Straży Granicznej.

Łużycki Oddział Straży Granicznej

Pododdziały ŁOSG podczas defilady z okazji święta Straży Granicznej 16 maja 2008 r.

Oddział był odpowiedzialny za ochronę odcinka granicznego z Republiką Federalną Niemiec oraz Republiką Czeską. Zachodni rejon służbowej odpowiedzialności bezpośrednio dzielił z Lubuskim Oddziałem SG z siedzibą w Krośnie Odrzańskim, natomiast południowy z Sudeckim Oddziałem SG z siedzibą w Kłodzku.

Ustawowe zadania związane z kontrolą graniczną, przed przystąpieniem Polski do Strefy Schengen, oddział realizował w 35 przejściach granicznych – 15 drogowych, 4 kolejowych, 2 dodatkowych lotniczych, 14 na szlakach turystycznych przecinających polsko-czeską granicę państwową.

Pierwszym Komendantem łużyckich strażników granicznych był płk Lechosław Durowicz, który pełnił tę funkcję w latach 1991–1992. Jego następcą do 1993 roku był ppłk Andrzej Eiben. Przez cztery lata do 1997 roku funkcjonariuszami w Lubaniu dowodził płk Bronisław Iwanowski, zaś najdłużej, bo aż siedem lat, stanowisko Komendanta Oddziału piastował płk SG Lech Jewtuszko. W momencie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej Oddziałem kierował płk SG Jan Toma, natomiast z dniem 15 lutego 2006 roku Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji powołał na stanowisko Komendanta Łużyckiego Oddziału Straży Granicznej płk. SG Grzegorza Budnego, który funkcję tę piastował do końca działania ŁOSG, tj. do dnia 31.12.2009 roku.

Stan etatowy Oddziału przez osiemnaście lat ulegał niewielkim zmianom i wynosił około 1100 osób – ponad 800 funkcjonariuszy (w tym 119 funkcjonariuszek) i 300 pracowników cywilnych. Większość funkcjonariuszy wykonywała zadania związane bezpośrednio z ochroną granicy państwowej oraz kontrolą ruchu granicznego, pozostali pracownicy logistycznie zabezpieczali potrzeby Oddziału oraz podległych mu placówek SG.

Od dnia 1 czerwca 2009 roku rejon służbowej odpowiedzialności Łużyckiego Oddziału Straży Granicznej zmienił się. Południową część zasięgu działania (poza powiatami: lubańskim i lwóweckim) przekazano Sudeckiemu Oddziałowi Straży Granicznej, natomiast część zachodnią – Nadodrzańskiemu Oddziałowi Straży Granicznej.

Dnia 31 grudnia 2009 roku Łużycki Oddział Straży Granicznej w Lubaniu został zlikwidowany, a pozostały rejon działania przekazano Sudeckiemu Oddziałowi Straży Granicznej w Kłodzku.

Ośrodek Tresury Psów Służbowych im. Ziemi Łużyckiej w Lubaniu

10 listopada 2006 roku na płycie lubańskiego rynku, odbyło się uroczyste wręczenie sztandaru i nadanie imienia Ziemi Łużyckiej dla Ośrodka Tresury Psów Służbowych Straży Granicznej.

Przy Łużyckim Oddziale Straży Granicznej w Lubaniu funkcjonował również Ośrodek Tresury Psów Służbowych, zwany żartobliwie „Psią Akademią”.

Jego twórcą był major Marian Jurkowski, który w latach 30. XX w. założył w Rawie Ruskiej (obecnie w granicach Ukrainy) Zakład Tresury Psów Służbowych Straży Granicznej. Powróciwszy z niemieckiej niewoli major Jurkowski zgłosił się do służby w WOP. Wraz z grupką specjalistów stworzył ośrodek tresury działający początkowo w Rusowie w województwie koszalińskim. W 1957 r. „Psia Akademia” została przeniesiona do Zgorzelca. W latach 1987-2001 ośrodek funkcjonował przy strażnicy w Żarce nad Nysą koło Pieńska.

W 2001 r. przeniesiono go do dawnej składnicy amunicji ŁB WOP i ŁOSG w Lubaniu. Ośrodek zajmował również budynki na terenie ŁOSG. OTPS dowodził najpierw płk SG Leopold Pyrak, później ppłk SG Halina Panczenko a następnie ppłk Wiesław Główka.

Komendanci OTPS w Lubaniu, w latach 2001 – 2009: od lewej płk SG Leopold Pyrak (2001- 2009) ppłk SG Halina Panczenko (01.04.2009 – 01.10.2009), ppłk SG Wiesław Główka (01.10. 2009 – 31.12.2009)

W ośrodku szkolono psy w trzech zasadniczych fakultetach: jako psy tropiące, przeznaczone do szukania przestępców, jako psy specjalne służące do wykrywania materiałów wybuchowych, broni, narkotyków i innych przedmiotów oraz jako psy patrolowo-obronne. Kurs podstawowy trwał od 4 do 8 miesięcy, a co dwa lata pies poddawany był „atestacji”, czyli ponownemu egzaminowi i podwyższaniu kwalifikacji. Psi kandydat nie musiał wykazywać się rodowodem. Ważniejsze były jego cechy charakteru i wiek (maksymalnie 24 miesiące).

Czworonożni „Absolwenci” lubańskiej szkoły wykazali się w służbie profesjonalizmem i znaczącymi wynikami. Na przykład „Ibor” udaremnił na lotnisku Okęcie przemyt dużego transportu heroiny, „Irwin” wykrył aż 4,5 tony haszyszu, a „Jaks” nie miał sobie równych w wykrywaniu broni.

Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej im. gen. bryg. Wilhelma Orlika-Rückemanna w Lubaniu

OSS SG w Lubaniu to obecnie nowoczesna placówka szkoleniowa Straży Granicznej 

OSS SG w Lubaniu utworzony został 1 października 2009 r. na mocy Zarządzenia Nr 68 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 30 września 2009 r. Idea utworzenia nowego ośrodka szkolenia zapisana została w „Koncepcji funkcjonowania Straży Granicznej w latach 2009-2015”. W myśl tej koncepcji w miejsce znoszonych jednostek – Łużyckiego Oddziału Straży Granicznej i Ośrodka Tresury Psów Służbowych SG – powstała nowa jednostka edukacyjna w strukturach Straży Granicznej o nazwie Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej w Lubaniu.

2 października 2009 r. Komendant Główny Straży Granicznej ppłk SG Leszek Elas mianował ppłk SG Halinę Panczenko Komendantem Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych w Lubaniu, a następnie dnia 07.10.2009 r. mianował na stanowisko Zastępcy Komendanta Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej ds. Dydaktycznych ppłk. SG Marka Waszczuka oraz dnia 01.12.2009 r. mianował płk. SG Jana Zawadzkiego na stanowisko Zastępcy Komendanta Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej ds. Logistycznych.

Ppłk SG Halina Panczenko swoją funkcję pełniła do dnia 25.02.2010 r.
Kolejnym Komendantem Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych SG w Lubaniu został mianowany z dniem 26.02.2010 r. ppłk SG Artur Wąsowski.

14 lutego 2014 r. w Ośrodku Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej w Lubaniu odbyło się uroczyste przekazanie obowiązków na stanowisku Komendanta Ośrodka. Rozkazem Personalnym Komendanta Głównego Straży Granicznej, z dniem 15 lutego 2014 r. powołano na stanowisko Komendanta Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych SG w Lubaniu – płk. SG Marka Woszczatyńskiego.

26 lipca 2017 roku, Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, na wniosek i przy poparciu funkcjonariuszy i pracowników oraz lokalnej społeczności, nadał Ośrodkowi Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej sztandar oraz imię.
Na patrona został wybrany gen. bryg. Wilhelm Orlik – Rückemann – ostatni dowódca Korpusu Ochrony Pogranicza, który po rozpoczęciu sowieckiej agresji na Polskę 17 września 1939 r., stojąc na czele zgrupowania KOP jako jedyny polski dowódca, potrafił wziąć na siebie ciężar symbolicznej walki z Sowietami.

Rozkazem Personalnym Komendanta Głównego Straży Granicznej, z dniem 6 października 2017 r. nowym komendantem lubańskiej szkoły Straży Granicznej został płk SG Roman Łubiński, wcześniej pełniący służbę na stanowisku Komendanta Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie.

Rozkazem Personalnym Komendanta Głównego Straży Granicznej, z dniem 10 września 2018 r. p.o. komendanta lubańskiej szkoły Straży Granicznej został płk SG Jacek Wysokiński wcześniej pełniący służbę na stanowisku Naczelnika Wydziału IV Koordynacji i Postępowań Administracyjnych Zarządu ds. Cudzoziemców KGSG.

Natomiast z dniem 11 marca 2019 r. płk Jacek Wysokiński został powołany na stanowisko Komendanta Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej w Lubaniu.

Komendanci OSS SG w Lubaniu, w latach 2009 – 2020 od lewej: ppłk SG Halina Panczenko (2009 – 2010), płk SG Artur Wąsowski (2010 – 2014), płk SG Marek Woszczatyński (2014 – 2017), płk SG Roman Łubiński (2017 – 2018), płk SG Jacek Wysokiński (2018 – nadal)

Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych SG w Lubaniu  kontynuuje chlubne tradycje swoich poprzedników. Funkcjonariusze odwołują się do historii Łużyckiego Oddziału Straży Granicznej i pioniera – Łużyckiej Brygady WOP, która zapoczątkowała tradycje formacji granicznych na naszym terenie oraz Ośrodka Tresury Psów Służbowych SG im. Ziemi Łużyckiej w Lubaniu.

Autor: SP/Źródło: ŁOSG, OSS SG, emeryci-sg.org.pl, KGSG, foto: OSS SG, Przegląd Lubański, KGSG